SHODH NIBANDH

महाराष्ट्र राज्य बालशिक्षण परिषद, पुणे. शाखा : पुणे

यांचेकडे सादर करण्यात येणारा शोधनिबंध

                           मुख्य विषय

बालाशिक्षणाचे तंत्र आणि तंत्रज्ञान

                             उपविषय

दैनंदिन अध्यापनात आधुनिक तंत्रज्ञानांतर्गत विविध साधनांचा वापर करुन शिक्षकांनी केलेल्या प्रयोगांचा अभ्यास करणे.

सौ. रेखा विश्वनाथ पाटील. _{बी.ए. डी.एड.}

_{सहायक शिक्षिका, मालती माने विद्यालय, इचलकरंजी.}

                     _{पत्ता : मालती माने विद्यालय, भोने माळ}

                            _{c/o सरस्वती हायस्कूल, इचलकरंजी. ४१६११७.}

                             _{ता.हातकणंगले. जि. कोल्हापूर.}

                 _{संपर्क नं : 9175780298  ; 7507866109 ईमेल : rekhapowar1982@gmail.com.}

_{मार्गदर्शक}

_{श्री. संजय शामराव रेंदाळकर.}

                                                 _{मुख्याध्यापक, मालती माने विद्यालय, इचलकरंजी.}

_v प्रस्तावना :

       “ शिक्षण ही मनुष्यमात्राकडून नैसर्गिकरित्या व उत्स्फूर्तपणे घडणारी क्रिया आहे’’.मुलांच्या औपचारिक शिक्षणाची अनौपचारिक सुरवात शिक्षणात होते. परिसराची ओळख संगीत,खेळ, पंचेद्रिय विकास, भाषाज्ञान, हस्तनेत्र संतुलन, हस्तनेत्रपाद संतुलन थोडीशी शिस्त, समवयस्कांचा सहवास या गोष्टी या टप्प्यात अपेक्षित आहेत.

            बालशिक्षणाच्या विचाराचा मूळ धागा तत्वज्ञानाच्या क्षेत्रातून पुढे आला. सुमारे अडीच हजार वर्षापूर्वीच्या ग्रीक प्रणालीशी जोडला आहे.शिक्षणशास्त्राच्या विचारकांच्या आणि एकूण समाज्याच्या दृष्टीत बालशिक्षणाबाबतच्या विचारात विलक्षण फरक पडला.पूर्वी समाजात बालशिक्षणाला स्वतंत्र विचाराचे,आचाराचे स्थान नव्हते. पण आता ते स्थान प्राप्त झाले आहे.  “बालांना द्यायचे ते बालशिक्षण’’. ही व्याख्या बदलून “बालानुकूल शिक्षण’’ ही व्याख्या पुढे आली.

              गेल्या शंभर – सव्वाशे वर्षापूर्वी बालशिक्षणाच्या प्रयोगाची सुरुवात झाली. जगभरात  जीन जॅक्स्वीन रुसो, जोहानन पेस्टालॉजी, फेडरिक फ्रोबेल, मादाम मोन्टेसोरी व भारतात गिजुभाई बधेका, ताराबाई मोडक, अनुताई वाघ यांनी बालशिक्षणाची प्रयोगशील विचारधारा मांडली.ही विचारधारा पुढे चालविण्याचे काम बालशिक्षण परिषद मोठ्या जोमाने करत आहे.

           “ बालकाच्या नैसर्गिक प्रेरणांना नि क्षमतांना ओळखून त्यांच्या स्वयंशिक्षणाच्या प्रयत्नांना पुरेसे व पूरक असे जे कार्य संबधित व्यक्तींना करायचे असते; त्याला बालशिक्षण म्हणता येईल”.

       सध्या बालशिक्षण पद्धतीत आमूलाग्र बदल होत आहेत. खडू- फळा, डस्टर इतकी शिकवण्याची साधने पूर्वीच्या शिक्षकाला पुरेशी असायची, मात्र सध्याची शिक्षण पद्धती वर्तनवादाकडून रचनावादाकडे जात आहे. रचनावादामुळे बालशिक्षणाला  यू टर्न मिळाला आहे. शिक्षणाची ध्येये समजून घेताना शैक्षणिक तंत्रज्ञानाच्या रेडीओ, दूरदर्शन, टेपरेकॉर्डर, मोबाइल, संगणक,TAB  अशा नवनवीन स्रोतांचा शिक्षणात अंतर्भाव होतो आहे. तंत्रज्ञान दिवसागणिक नवे काहीतरी घेऊन दारात उभे आहे. त्यामुळे तंत्रज्ञानाचा उपयोग करुन अध्ययन- अध्यापन परिणामकारक करण्याचा प्रयत्न केला जात आहे.

           बालशिक्षणात  रचनावाद, डिजिटलवाद, मोबाइल डिजिटल शाळा अशा संकल्पना उदयाला येत आहेत. तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे शिक्षकही आता नव्या साधनांसह अपडेट राहण काळाची गरज बनत चालली आहे. तंत्रस्नेही चळवळ सुरु झाल्याने तंत्रस्नेही(टेक्नोसॅव्ही)  शिक्षक आकाराला येत आहेत.

उद्दिष्टे :

१)      रचनावादी  शिक्षणाचा  अवलंब  करताना  तंत्रज्ञानाची झालेली मदत अभ्यासणे.

२)      शिक्षकांनी  वापरलेल्या विविध शैक्षणिक तंत्रज्ञानाचा अभ्यास करणे.

३)      तंत्रज्ञानाच्या  वापराबाबत शिक्षकांनी निश्चित केलेल्या उद्दिष्टांचा अभ्यास करणे.

४)      शाळेत तंत्रज्ञान उपलब्ध करणे व विकसित करण्यासाठी केलेले प्रयत्न अभ्यासणे.

५)      तंत्रज्ञानाच्या वापरासंबधी शिक्षकांनी  केलेल्या विविध प्रयोगाचे स्वरूप, फलित अभ्यासणे.

६)      तंत्रज्ञानाचा अध्ययन- अध्यापन प्रक्रियेवर झालेला परिणाम अभ्यासणे.

७)      तंत्रज्ञानाच्या वापरातील  येणाऱ्या मर्यादा अभ्यासणे.

८)      बालशिक्षणात वापरलेल्या तंत्रज्ञानाप्रति विद्यार्थ्यांचा प्रतिसाद अभ्यासणे.

अनुभवाचा नमुना :

         नव्या तंत्रज्ञानाचा स्विकार

“ वैज्ञानिक व इतर सुसंघटीत ज्ञानाचे अधिक गुणवत्तापूर्ण व परिणामकारक शिक्षणप्रणाली उत्क्रांत करण्यासाठीचे उपयोजन म्हणजे तंत्रज्ञान होय.”

          आज तंत्रज्ञानात झपाट्याने बदल होऊ लागल्याने शिक्षक विद्यार्थी विकास , प्रशासकीय कामकाज , स्वतःचा व्यक्तिमत्त्व विकास यासाठी तंत्रज्ञानाचा उपयोग करुन घेऊ लागला. नवनिर्मिती केल्याने कमी वेळात खूप काम सहज होते हे शिक्षकाला माहित झाले त्यामुळे तो स्वतः पी. पी. टी. ; व्हिडीओ बनवून वर्ग अध्यापन परिणामकारक बनवू लागला आहे.

       तंत्रज्ञानयुक्त शाळा व शिक्षक - महाराष्ट्रात तंत्रज्ञानाच्या मदतीने वेगवेगळे प्रयोग राबविणाऱ्या अनेक शाळा व शिक्षक आहेत.अशाच आपल्या अध्ययन- अध्यापनात तंत्रज्ञानाचा वापर करणाऱ्या कोल्हापूर जिल्ह्यातील खालील शाळा व शिक्षक यांचे निरीक्षण करुन प्रश्नावलीच्या सहाय्याने माहिती संकलित केली.

अ.नं.	शिक्षकाचे नाव	शाळा	वापरलेले  तंत्रज्ञान	विद्यार्थी संख्या
१	अमोल कोळी	वि.मं. गणेशवाडी. ता. शिरोळ. जि. कोल्हापूर	tab चा वापर	२५
२	संजय रेंदाळकर	मालती माने विद्यालय, इचलकरंजी. ता. हातकणंगले	लघुपट व चित्रफिती	६०
३	गीता खोचरे	आदर्श वि.मं. इचलकरंजी.ता. हातकणंगले	ध्वनी यंत्रणा	६०
४	प्रशांत शिंगाडी	सरस्वती विद्यालय, इचलकरंजी	प्रोजेक्टर	६०
५	सुरभी कोल्हापुरे	किड्स विला, इचलकरंजी	स्मार्ट  बोर्ड	२५
६	यमुना पाटील	आयडीयल स्कुल	Android T.V
७	चंद्रकांत कांबळे	वि.मं. शिवनाकवाडी. ता. शिरोळ	स्मार्ट फोन	२५
८	ज्योती पाटील	मालती माने बालमंदिर, इचलकरंजी.	टेपरेकॉर्डर व रेडीओ	६०
९	मनिषा कांबळे	मालती माने विद्यालय, इचलकरंजी. ता. हातकणंगले	स्मार्ट फोन	६०

 शैक्षणिक वर्षाच्या सुरुवातीपासूनच ( १५ जून, २०१७ पासून ) उपरोक्त शाळांना , शिक्षकांना वेळोवेळी भेटी देवून त्यांच्याशी , विद्यार्थ्यांशी , पालकांशी संवाद  साधून विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक प्रगतीचा आढावा घेतला.

प्रयोगाचे वर्णन :

शिक्षकांनी केलेले प्रयोग : शिक्षकांनी तंत्रज्ञानाच्या मदतीने पुढील प्रयोग केले.

१)Tablet :

·        विविध ऑफलाईन aps चा वापर.( मराठी किड्स ॲप्स, मराठी किड्स बालवाडी, १०० मराठी किड्स स्टोरीज, अंक अक्षरांची बदलती दुनिया, मराठी बडबडगीते, मराठी किड्स गेम्स. इ.

·        दररोज ऑनलाईन टेस्ट.  ( testmoz. जिलेबी ॲप्स इ.)

·        प्ले स्टोअर वरून प्राणी, पक्षी, मुळाक्षरे वाचन अशी विविध aps चा वापर .

·        विद्यार्थ्याचे फोटो संकलित केले.

·        विविध शैक्षणिक खेळांचा वापर.

२) लघुपट- चित्रफिती :

·         चांगल्या सवयी, बोधप्रद गोष्टी, पर्यावरण संरक्षण, सामाजिक समस्या,, यासंबधी संवाद घेतले.

·         जयंती – पुण्यतिथी कार्यक्रमात संबधित महापुरुषांच्या चित्रफिती दाखवल्या.

३) प्रोजेक्टर :

·        विविध संकल्पना समजण्यासाठी व्हीडीओ वापरले. उदा.( e-learning softwere sundaram video. )

·        मुलांच्या त्यांच्या स्वतःच्या कार्यक्रमांचे रेकॉर्डिंग दाखवले.

·        गाणी. गोष्टी, खेळ दाखवले.

४) ध्वनियंत्रणा / टेपरेकॉर्डर :

·        गाणी, गोष्टी, कविता ऐकवल्या.

·        बालाचित्रवाणीचे कार्यक्रम ऐकवले.

·        नृत्य बसवण्यासाठी उपयोग केला.

·        निबंध वाचन, वक्तृत्त्व, कथाकथन यासाठी वापर केला.

·        फावल्या वेळेत मुलांना मनाचे श्लोक, प्रार्थना, परिपाठ, मजकूर वाचन व विविध सूचना देण्यासाठी वापर केला.

५) स्मार्ट फोन :

·        पालक – शिक्षक whatsapp ग्रुप तयार केला.

·        विविध शैक्षणिक ॲप्सच्या लिंक्स पालकांपर्यंत पोहोचवल्या.( marathi kids maths, good habit  for kids, marathi barakhadi kids aps, marathi shloks. )

·        शाळेतील नाविन्यपूर्ण उपक्रम पालकांपर्यंत पोहोचवले.

·        विद्यार्थ्यांचा दैनंदिन अभ्यास, वैयक्तिक सूचना, सार्वजनिक सूचना प्रसारणासाठी वापर केला.

६) स्मार्ट बोर्ड :

·        डिजिटल प्रक्रियेतील सर्वात अद्यावत अविष्कार म्हणजे स्मार्ट बोर्ड. त्याचा वापर पारंपारिक खडू फळ्यासारखा वापर करता आला.

·        मुलांना चित्र, अक्षर, अंक प्रत्यक्ष काढण्याचा सराव घेतला.

·        विविध softwere चा वापर सहजपणे केला.

·        आंतर्जालाच्या माध्यमातून शैक्षणिक साहित्य सहज उपलब्ध करता आले.

·        .

साधनांच्या उपलब्धतेसाठी केलेले प्रयत्न :

वरील तंत्रज्ञानाची साधने शाळेत उपलब्ध करणेसाठी शिक्षकांनी

·        पालक संपर्क साधला.

·        लोकवर्गणी जमा केली.

·        संस्था चालकांची मदत घेतली.

·        काही शिक्षकांनी स्वतः  आर्थिक  सहाय्यातून साहित्य निर्माण केले.

वरील तंत्रज्ञानाच्या साधनाच्या सहाय्याने विविध प्रयोग दाखवले. त्याचा विद्यार्थ्यांच्यावर झालेला परिणाम अभ्यासला.

·        अध्ययनाचा वेग

·        अवधान केंद्रिता

·        स्वयंअध्ययन वृत्ती.

·        कृतिशीलता

·        अध्ययन- अध्यापनातील सुलभता

·        शिक्षकांचे तंत्रज्ञान कौशल्य

·        मूल्यमापन

·        रंजकता

·        अमूर्त संकल्पना समजण्याचे प्रमाण

·        संकल्पनाचे दृढीकरण

v फलित :

वरील  प्रयोगांचे ३ महिने सातत्याने  निरीक्षण केल्यानंतर पुढील फलित मिळाले.

·        अध्यन- अध्यापन प्रक्रिया विद्यार्थीकेंद्रित, आनंददायी बनली.

·        मुलांच्या कृतीशीलतेला वाव मिळाला.

·        शाळेबाहेरील अनुभव वर्गात देता आले.

·        स्वयं अध्ययनाला वाव मिळाला.

·        प्रसंगानुरूप अनुभव मिळाल्याने ज्ञानलालसा वाढली.

·        अवधान खिळवून ठेवता आले.

·        प्ले स्टोअर वरून विविध ॲप्स उपलब्ध झाल्याने लेखन वाचन, शब्दसंग्रह, यामध्ये पूर्वीपेक्षा  अधिक वाढ झाली.शब्द उच्चारण व अभिनय यामध्ये लक्षणीय बदल झाले.

·        ५ ते १० मिनिटांचे लघुपट व चित्रफिती दाखवल्याने विद्यार्थ्यांवर योग्य संस्कार झाले. मुलांचे भाषण- संभाषण कौशल्य वाढले.

·        टॅबलेट सारख्या साधनामुळे दप्तराचे ओझे कमी झाले.

·        टॅबलेट , मोबाईल, स्मार्ट बोर्ड यातील ऑनलाईन टेस्ट मुळे विद्यार्थ्याच्यात आत्मविश्वास वाढला.

·        मुलांची माहिती संकलित होत असल्याने मुल्यामापानात वस्तुनिष्ठता आली.

·        शिक्षक- पालक यांच्यातील संवादामुळे  मुलांच्या प्रगतीसाठी पालकांचे सहकार्य लाभले.

·        पालकांना शाळा आपली वाटू लागली.

·        शिक्षक स्वतः अपडेट राहू लागला.

·        फावल्या वेळेचा सदुपयोग झाला.

·        अध्ययन अध्यापन प्रक्रिया सुलभ झाली.मुले स्वतःच्या कुवतीनुसार शिकू लागली.

·        अभ्यासात मागे राहणारी मुले इतर मुलांसारखी अभ्यास करू लागली.

·        ज्ञानाच्या दृढीकरणासाठी हे साहित्य पुनः पुनः वापरता आले.

मर्यादा:

वरील तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यात काही मर्यादा जाणवल्या .

·        वीज पुरवठा नसेल तर यातील काही साधने  काही वेळापुरती वापरता आली नाहीत.

·        काही साधनाची उपलब्धता खर्चिक आहे.

·        या साधनांचा नियोजनबद्ध व विवेकी पद्धतीने वापर न  झाल्यास केवळ बौद्धिकतेमध्ये वाढ होईल; पण त्याच वेळी आवश्यक असणारा शारीरिक, मानिसक, भावनिक विकास यावर मर्यादा येऊ शकतात..

·        या साधनांच्या सुरक्षिततेसाठी विशेष प्रयत्न करावे लागतात.

·        तंत्रज्ञानाचे ज्ञान असलेला शिक्षक ही साधने प्रभावीपणे वापरू शकतो.

निष्कर्ष:

·        रचनावादामध्ये तंत्रज्ञानाच्या वापराची उपयुक्तता पडताळून पाहता आली.

·        पारंपारिक अध्यापन पद्धती व तंत्रस्नेही अध्यापन पद्धती यामध्ये खालीलप्रमाणे फरक आढळला.

	पारंपारिक पद्धती	आधुनिक तंत्रज्ञान पद्धती
अध्ययनाचा वेग	तुलनेने कमी	तुलनेने अधिक
अवधान केंद्रिता	तुलनेने कमी	तुलनेने अधिक
स्वयंअध्ययन	मर्यादित	वाढ झाली
कृतिशीलता	कमी	अधिक
अध्ययन- अध्यापनातील सुलभता	७० %	९० %
शिक्षकांचे तंत्रज्ञान कौशल्य	आढळले नाही	आढळले
मूल्यमापन	वेळखाऊ	कमी वेळेत व वस्तुनिष्ठ
रंजकता	कंटाळवाणे	मनोरंजक
अमूर्त संकल्पना समजण्याचे प्रमाण	फारच कमी	अधिक
संकल्पनाचे दृढीकरण	खूप कमी	खूप चांगले.

·        आधुनिक युगात तंत्रज्ञानाकडे सकारात्मक दृष्टीने पाहिले तर; शिक्षण प्रक्रियेला गतिमानता , सुसूत्रता येईल. पण त्याचबरोबर तंत्रज्ञानाचा  सुयोग्य, प्रभावी आणि नेमकेपणाने वापर करायला हवा हे लक्षात आले.

धन्यवाद !